DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)

DEHB nedir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite (DEHB), genellikle çocukluk çağında başlayan bir nörogelişimsel bozukluktur.

DEHB; davranışsal, duygusal, akademik, sosyal ve bilişsel işlevleri etkileyen, genel olarak gelişimsel döneme uygun olmayan dikkat, aşırı hareketlilik ve dürtüsel davranış problemleri olarak tanımlanmaktadır. 

Temel belirtileri dikkatsizlik, hiperaktivite ve dürtüsellik olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk çağında çok sık karşılaşılan nöropsikiyatrik bir bozukluktur.Bu durumda, çocuklar dikkatlerini sürdürmekte zorlanırlar, hareketleri kontrol edemeyebilirler ve sık sık hiperaktif davranışlar sergileyebilirler.

Bu tanımlamada yer alan belirtilerin 7 yaşından önce ortaya çıkmış olması, son 6 aydır yaygın olarak görülmesi ve ev ve okul gibi iki ayrı ortamda bu belirtilere rastlanması gereklidir. Sayılan gelişimsel döneme uygun olmayan dikkat, aşırı hareketlilik ve dürtüsel davranış problemleri gibi özelliklerin gelişimsel gerilik, zihinsel bozukluk veya fiziksel yetersizlikten ‘kaynaklanmaması’ dikkate alınmalıdır.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite (DEHB), çocuklarda öğrenme güçlükleri, düşük özgüven, arkadaşlık sorunları ve sosyal uyumsuzluk gibi bir dizi soruna neden olabilir. DEHB ayrıca, ergenlik ve yetişkinlik dönemlerinde de devam edebilir.

DEHB, çocukların günlük yaşamını etkiler. DEHB tanılı çocuklar yazı yazma, odasını toplama, yemek yeme gibi aktivitelerde zorlanmaktadırlar. Multidisipliner ekibin üyeleri olan ergoterapistler spesifik olarak, günlük yaşam aktiviteleri, yardımcı günlük yaşam aktiviteleri, katılım, dinlenme ve uyku, oyun ve serbest zaman aktivitelerindeki performansı etkileyen duyu, motor ve kognitif alanlarla ilgili çalışırlar. Çocuğun performansını arttırmayı hedefleyen, çocuğa özgü çocuk-aktiviteçevre odaklı ergoterapi yaklaşımları uygulayabilirler.

DEHB ALT TiPLERI

DEHB’nin üç ana alt tipi bulunmaktadır. Bunlar; 

Dikkatsizliğin Baskın Olduğu Alt Tip: Hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri tanı alacak kadar değildir ve dikkatsizlik belirtileri ön plandadır. 

Hiperaktivitenin Baskın Olduğu Alt Tip: Dikkatsizlik belirtileri tanı alacak kadar değildir ve hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri ön plandadır. 

Bileşik Alt Tip: Hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri ön plandadır.

Dikkat Eksikliği

Dikkat eksikliği, genellikle dikkat süresinin kısalması veya dikkat dağınıklığı gibi belirtilerle kendini gösteren bir durumdur. Bir kişi, görev veya aktivite üzerinde yoğunlaşmada zorlanabilir ve kolayca dikkatini dağıtabilir.

Dikkat eksikliği, çeşitli faktörlere bağlı olarak ortaya çıkabilir. Bunlar arasında uyku düzeni bozuklukları, stres, beslenme eksiklikleri, bilişsel bozukluklar ve psikolojik faktörler yer alabilir. Ayrıca, dikkat eksikliği nörolojik bozuklukların bir belirtisi de olabilir.

Dikkat eksikliği, özellikle okul veya iş hayatında zorluklar yaşanmasına neden olabilir.

Hiperaktivite bozukluğu (HİB)

Hiperaktivite bozukluğu (HİB), dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtileri içeren bir nöro-biyolojik bozukluktur. Daha yaygın olarak Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olarak da bilinir. Hiperaktivite, hareketlerin artması ve kontrol edilememesi ile karakterize edilir. Bu, durmaksızın konuşma, yerinde duramama ve etrafa koşma gibi davranışlarla kendini gösterebilir. Dikkat eksikliği, zorlandıkları ve ilgisiz kaldıkları bir görevi tamamlama sürecinde konsantrasyon eksikliği ve dağılma ile ilgilidir.

Hiperaktivite bozukluğu, çocuklarda daha yaygın olarak görülür, ancak yetişkinlerde de görülebilir. Bozukluğun belirtileri, birçok farklı faktöre bağlı olarak değişebilir. Genellikle çocuklarda belirtiler okul çağına kadar fark edilir, ancak bazı durumlarda daha erken yaşlarda da belirtiler görülebilir. Belirtiler arasında dikkat eksikliği, hiperaktivite, dürtüsellik, organize olma güçlüğü, zaman yönetimi güçlüğü ve işlemsel hafıza sorunları sayılabilir.

Hiperaktivite bozukluğu için tedaviler, bireyin yaşına, semptomlarının şiddetine ve genel sağlık durumuna bağlı olarak değişebilir. İlaç tedavisi, davranış terapisi ve eğitim programları gibi yöntemler, semptomları yönetmeye ve bireyin işlevselliğini artırmaya yardımcı olabilir. Hiperaktivite bozukluğu, yaşam boyu sürebilecek bir bozukluk olduğu için, belirtileri yönetmek için uzun vadeli bir tedavi planı geliştirilmesi önemlidir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Neden Olur?

Nörogelişimsel terimi, beynin ve sinir sisteminin normal gelişimini ifade eder. Nörogelişim, beyin ve sinir sistemi hücrelerinin oluşumu, farklılaşması ve bağlanması gibi karmaşık süreçleri içerir. Bu süreçler, bebeğin anne karnında olduğu dönemden itibaren başlar ve çocukluğun erken dönemlerine kadar devam eder.

Nörogelişimsel bir bozukluk olan ve üzerine çok sık çalışma yapılan, psikiyatrik bozukluklardan biri olan DEHB’nin kesin sebebi tam olarak bulunamamıştır.

Kesin nedeni bilinmemekle birlikte, genetik faktörler, beyin kimyasındaki dengesizlikler, beyin hasarı veya çevresel faktörlerin etkisi gibi faktörlerin rol oynayabileceği düşünülmektedir. Çalışmalar DEHB’nin oluşmasında birçok faktörün etki ettiğini söylemektedir Genetik, nörobiyolojik, nörokimyasal, çevresel vb. birçok faktörün etkili olduğu, çevresel etmenlerin tek başına bir etkiden ziyade belirtileri şiddetlendirip, var olan bozukluğu arttırabileceği düşünülmektedir.

Parçalanmış aile yapısı, anne-baba ilişki sorunları, anne ya da babada psikiyatrik bir bozukluk olması, ailenin tek ya da ilk çocuğu olunması da DEHB riskini arttırabilmektedir.

DEHB Belirtileri

Bebeklerde DEHB belirtileri

DEHB, bebeklik döneminden başlamasa da, bazı belirtiler bebeklik döneminde fark edilebilir. Bunlar şunlardır:

1. Aşırı hareketlilik: Bebeğin sürekli hareket etmesi, yerinde durmaması veya sık sık yer değiştirmesi gibi belirtiler, hiperaktivitenin bir işareti olabilir.
2. Uyum güçlüğü: Bebeklerin uyku düzenlerinde değişiklikler yaşamaları normaldir, ancak DEHB’li bebeklerde uyku sorunları daha sık görülebilir. Bebeklerde uyku süresinin kısalması veya uykuya dalma zorluğu gibi belirtiler görülebilir.
3. Dikkat eksikliği: Bebeklerin dikkat süreleri kısa olabilir, ancak DEHB’li bebeklerde dikkat süresinin daha da kısa olabileceği görülür. Bebeklerin dikkatlerini bir konuya odaklamaları, oyunlara veya aktivitelere ilgi göstermeleri zor olabilir.
4. Aşırı duyarlılık: DEHB’li bebeklerde aşırı duyarlılık gibi belirtiler de görülebilir. Bu, bebeklerin aşırı hassas olması, gürültü, ışık ve diğer uyarıcılara aşırı tepki vermesi gibi belirtilerdir.

DEHB, bebeklerde henüz tam olarak teşhis edilemeyebilir ve belirtiler genellikle daha sonra çocukluk döneminde daha belirgin hale gelir. Ancak, ebeveynler bebeklerinde DEHB belirtileri fark ederlerse, bir çocuk doktoruna danışmaları önerilir.

Çocuklarda DEHB Belirtileri

DEHB belirtileri üç ana kategoride toplanabilir: dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik. Bu belirtiler şunları içerebilir:

1. Dikkat eksikliği: Çocukların dikkat süresi normalden daha kısa olabilir, ancak DEHB’li çocuklar sürekli olarak dikkatlerini dağıtan uyaranlara tepki verirler. Sınıfta, evde veya diğer aktivitelerde bir konuya odaklanmada zorluk yaşarlar.
2. Hiperaktivite: Çocukların normalde yüksek enerjisi olabilir, ancak DEHB’li çocuklar aşırı hareketli ve sürekli hareket eden, durdurulması zor bir enerjiye sahip olabilirler.
3. Dürtüsellik: DEHB’li çocuklar kontrolsüz davranışlar sergileyebilirler. Örneğin, sınıfta öğretmenin konuşmasını keserek konuşmaya başlamak, oyun sırasında başka çocukların oyuncaklarını almak gibi davranışlar gösterebilirler.

Diğer DEHB Belirtileri

• İşleri bitirmekte zorluk yaşama ve unutkanlık
• Organizasyon ve planlama becerilerinde zorluk yaşama
• Kolayca sıkılma veya monoton aktivitelerde zorluk çekme
• Karar vermede zorluk çekme
• Yüksek riskli davranışlarda bulunma
• Sosyal durumlarda uyumsuzluk
• Öfke sorunları

DEHB tanısı, çocukların en az altı ay boyunca bu belirtileri göstermeleri gerektiği için zaman alabilir. Ancak, ebeveynler DEHB belirtilerini fark ederlerse, bir çocuk psikiyatristi veya psikologuna danışmaları önerilir.

DSM5 – APA Amerika Psikiyatri Birliği‘ne göre dikkat eksikliği belirtileri; 

1. Genellikle ayrıntılara dikkat edememe veya okulda, işte ve ev aktiviteleri sırasında dikkatsiz hatalar yapma, 

2. Görevlerde veya oyun aktivitelerinde dikkati sürdürmede sıklıkla güçlük çekme, 

3. Kendisiyle doğrudan konuşulduğunda dinlemiyor gibi görünme, 

4. Genellikle talimatlara uymama, okul ve ev işleri gibi görevleri bitirememe, 

5. Görev ve aktiviteleri organize etmede zorluk yaşama, 

6. Devamlı zihinsel çaba gerektiren görevlere karşı isteksiz olma, bu görevlerden kaçınma ve hoşlanmama, 

7. Görevler ve aktiviteler için gerekli olan nesneleri kaybetme, 

8. Dış uyaranlarla birlikte kolayca dikkatin dağılması, 

9. Günlük aktivitelerde sıklıkla unutkan olma.

DSM5 – APA Amerika Psikiyatri Birliği’ne göre hiperaktivite / dürtüsellik belirtileri; 

1. Ellerin ve ayakların kıpır kıpır olması, oturulan yerde hareketli olma, 

2. Oturmanın beklendiği durumlarda oturduğu yerden kalkma, 

3. Uygunsuz durumlarda koşma ve tırmanma, 

4. Sessizce oynamakta zorlanma ve serbest zaman aktivitelerine katılamama, 

5. Genelde hareket halinde olma ve içinde kurulmuş bir motor varmış gibi davranma, 

6. Çok fazla konuşma, 

7. Soru tamamlanmadan cevabını verme, 

8. Sırasını beklemekte zorluk çekme, 10 9. Başkalarının sözünü kesme, onlara müdahale etme.

DEHB Tanılanması

Belirtiler yaşamın erken döneminde başlasa da tanı, düzenli öğrenim için gerekli dikkat süresi ve yoğunlaşmanın gelişmesinin beklendiği ilkokul yıllarında konmaktadır.

Tanının konması için, belirtilerin 7 yaşından önce başlaması, en az altı tanesinin minimum 6 ay süreyle gelişimsel düzeyde tutarsızlıkla birlikte en az iki alanda (okul-ev vb.) görülmesi, doğrudan sosyal ve akademik/mesleki faaliyetleri etkilemiş olması gereklidir. 

DEHB tanısı koymak, özgün bir tanısal test aracı olmadığı için kolay değildir. Sıklıkla eşlik eden başka bir bozukluk bulunduğu için tanı koymak daha da karmaşık bir hale gelebilir. DEHB ve diğer davranış sorunlarının tanısının konulması, olabildiğince fazla kaynaktan bilgi alınarak ve çeşitli değerlendirmeler sonucunda gerçekleştirilir. Anne-baba ve çocukla görüşme, anne-baba ve öğretmen tarafından çeşitli test ve ölçeklerin doldurulması DEHB tanısı konulurken uygulanan işlemlerdir.

Özel eğitimin DEHB tedavisinde yeri

DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) tedavisinde özel eğitimin yeri önemlidir. Özel eğitim, öğrenme güçlüğü çeken bireylere özelleştirilmiş eğitim programları sunar ve öğrenme ortamlarını uygun hale getirir. Bu, DEHB olan çocukların öğrenme potansiyellerini artırabilir ve belirtilerini azaltabilir.

Özel eğitim programları, DEHB belirtilerine uygun olarak tasarlanabilir. Örneğin, dikkat süresini artırmaya ve odaklanma becerisini geliştirmeye yönelik eğitimler sunulabilir. Ayrıca, öğretmenlerin öğrenme ortamlarını sakinleştirici hale getirmek için farklı stratejiler kullanmaları da mümkündür.

Ayrıca, özel eğitimde davranışsal teknikler ve stratejiler kullanılabilir. Örneğin, pozitif pekiştirme (örneğin övgü veya küçük ödüller verme) hiperaktivite ve dürtüsellik gibi davranışları azaltmaya yardımcı olabilir. Aynı zamanda, sosyal beceriler eğitimi de özel eğitimin bir parçası olabilir. DEHB olan çocukların sosyal becerilerini geliştirmek, özgüvenlerini artırmak ve sosyal uyumlarını sağlamak için önemlidir.

DEHB tedavisi multidisipliner bir yaklaşım gerektirir ve özel eğitim de bu tedavinin önemli bir parçasıdır. DEHB olan çocuklar için uygun bir özel eğitim programı, belirtilerini azaltabilir, öğrenme potansiyellerini artırabilir ve sosyal uyumlarına yardımcı olabilir.

DEHB Tedavisi

DEHB’nin tedavisi multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. DEHB tanılı çocuğu maksimum potansiyeline ulaştırmak için profesyonellerle birlikte aile ve öğretmenlerin bir ekip halinde çalışması önemlidir. Tedavide temel amaç;  semptomları iyileştirmek, performansı geliştirmek ve davranışsal engelleri kaldırmaktır. DEHB’nin tedavi sürecinde; ilaç tedavisi, davranışçı terapiler, aile eğitimi, okul ve akran destekleri, psikososyal ve bireysel eğitim desteği yer alabilir.

Tedavi genellikle, davranış terapisi, ilaç tedavisi veya bir kombinasyonu olarak uygulanır. Davranış terapisi, çocukların dikkatlerini yoğunlaştırmaları ve davranışlarını kontrol etmeleri konusunda öğrenmelerine yardımcı olurken, ilaç tedavisi dikkat eksikliği ve hiperaktivite semptomlarını hafifletmeye yardımcı olabilir.

İlaç tedavisi ile çevresel, eğitimsel, psikoterapatik ve okul temelli yaklaşımlar birleştirilir. Dikkatsizlik ve fiziksel uyumsuzluk ilaç ile azaltıldıktan sonra eğitim desteği, sosyal beceri eğitimi ve öz yapılandırma çalışmaları ile DEHB tanılı çocuğun akranlarına yetişmesi hedeflenir.

DEHB tanılı çocuklar motor koordinasyonda yaşadıkları problemler sebebiyle fermuar çekme, yemek yeme, yazı yazma ve çizim yapma gibi ince motor beceri gerektiren aktivitelerde zorluk yaşamaktadırlar. Odasını temizleme, oyuncakları yerleştirme gibi günlük yaşamdaki becerilerde zorlanmaktadırlar. Bu çocuklarda en sık karşılaşılan durumlardan biri de yazı yazma kalitesi ve hızıyla ilgili zorlanmalardır. DEHB, çocuğun günlük yaşamındaki performansını etkilemektedir ve burada çocuğa özgü çocuk-çevre-aktivite odaklı çocuğun aktivitelere katılımını arttıran ergoterapi yaklaşımları uygulanabilir.

Ergoterapi kategorisi ile ilgili detaylı yazılarımızı buradan okuyabilirsiniz.

DEHB ile ilgili Konya’da destek ve tedavi için merkezimizle iletişime geçebilirsiniz.